Substancje niebezpieczne

Substancje niebezpieczne, czyli każda ciecz, gaz lub ciało stałe stanowiące zagrożenie dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników, znajdują się w niemal wszystkich miejscach pracy. W całej Europie miliony pracowników mają styczność z czynnikami chemicznymi i biologicznymi, które mogą im szkodzić.

W 2015 r. 17% pracowników w UE zgłosiło, że są narażeni na kontakt z produktami chemicznymi lub substancjami przez co najmniej jedną czwartą swojego czasu pracy, a odsetek ten praktycznie nie zmienił się od 2000 r.; 15% zgłosiło wdychanie dymu, oparów, kurzu lub pyłu w pracy.

Niektóre wysoce niebezpieczne substancje, takie jak azbest lub polichlorowane bifenyle (PCB) są obecnie zakazane lub objęte ścisłą kontrolą. Jednocześnie nadal szeroko stosuje się inne potencjalnie szkodliwe substancje, a obowiązujące przepisy zapewniają właściwe zarządzanie związanym z nimi ryzykiem.

Zagrożenia dla zdrowia

Problemy zdrowotne, które mogą być powodowane pracą z niebezpiecznymi substancjami są bardzo zróżnicowane: od łagodnych podrażnień oczu i skóry, po poważne skutki, takie jak wady wrodzone i choroby nowotworowe. Skutki mogą być dotkliwe lub przewlekłe, a w przypadku niektórych substancji obserwuje się ich kumulację. Do najczęstszych zagrożeń zależą:

Niektóre substancje niebezpieczne stwarzają zagrożenia dla bezpieczeństwa, takie jak ryzyko pożaru, wybuchu lub uduszenia. Co więcej, większość substancji niebezpiecznych wykazuje kilka spośród tych właściwości.

Czynniki biologiczne

Bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty występują w wielu sektorach. Zazwyczaj są one niewidoczne, w związku z czym związanego z nimi ryzyko nie zawsze bierze się pod uwagę.

Pracownicy z niektórych sektorów są szczególnie narażeni na kontakt ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi, m.in. w służbie zdrowia, rolnictwie, służbach weterynaryjnych, w branży usług czyszczenia, sprzątania i konserwacji, w gospodarce ściekami i odpadami, w ogrodnictwie i laboratoriach.

Więcej informacji:

Pojawiające się zagrożenia

Nowe technologie, rozwój sektorów i zmiany w sposobie organizacji pracy mogą zwiększać ryzyko szkód powodowanych przez czynniki biologiczne lub chemiczne. Na przykład, innowacyjne technologie w sektorze ochrony środowiska mogą pociągać za sobą słabo rozpoznane rodzaje ryzyka. Coraz więcej pracowników jest narażonych na działanie niebezpiecznych substancji w sektorze usług, np. opiece domowej i gospodarce odpadami, gdzie stopień narażenia jest zróżnicowany, a świadomość zagrożeń niewielka. Bardziej niż kiedykolwiek do tej pory ważne jest, by pracodawcy i pracownicy rozumieli potencjalne ryzyko i podejmowali działania zapobiegawcze.

Dowiedz się więcej na temat pojawiających się zagrożeń, zielonych miejsc pracy i nanomateriałów.

Więcej informacji na temat pojawiających się zagrożeń:

Środki zapobiegawcze i zarządzanie substancjami niebezpiecznymi

Pierwszym krokiem w ochronie pracowników przed niebezpiecznymi substancjami jest przeprowadzenie oceny ryzyka. Następnie należy podjąć działania służące usunięciu lub zminimalizowaniu ryzyka. Wreszcie, sytuacja powinna być regularnie monitorowana, a skuteczność podjętych kroków weryfikowana.

Państwa członkowskie oraz EU-OSHA opracowały szereg modeli, aby pomagać małym i średnim przedsiębiorstwom w przeprowadzaniu ocen ryzyka. Narzędzie elektroniczne dotyczące substancji niebezpiecznych  pomaga pracodawcom skutecznie zarządzać niebezpiecznymi substancjami w miejscu pracy i jest źródłem wskazówek. Baza danych dotycząca narzędzi i wytycznych zawiera praktyczne działania na potrzeby miejsc pracy, takie jak porady dotyczące oceny ryzyka oraz sposoby zastępowania lub eliminowania niebezpiecznych substancji, studia przypadku i różne instrumenty.

Przeczytaj więcej o narzędziach zarządzania ryzykiem związanym z niebezpiecznymi substancjami na stronie OSHwiki. 

Pracodawcy muszą również wziąć pod uwagę potrzeby grup szczególnie wrażliwych, np. pracowników w młodym wieku czy kobiet w ciąży lub karmiących piersią, którzy na mocy przepisów prawa podlegają szczególnej ochronie. Należy również uwzględnić inne grupy pracowników, m.in. pracowników migrujących, niedoświadczonych i tych, którzy nie przeszli odpowiednich szkoleń oraz zewnętrznych wykonawców, np. świadczących usługi sprzątania; profilaktykę należy dostosować do ich potrzeb.

Hierarchia zapobiegania

Europejskie prawodawstwo dotyczące ochrony pracowników ustanawia hierarchię działań realizowanych przez pracodawców w celu ochrony pracowników przed niebezpiecznymi substancjami.

  • Eliminacja i zastępowanie znajdują się na szczycie hierarchii środków kontrolnych. W miarę możliwości należy wyeliminować użycie niebezpiecznej substancji poprzez modyfikację procesu lub produktu, w którym substancja ta jest używana.
  • Jeśli eliminacja nie jest możliwa, należy zastąpić niebezpieczną substancję bezpiecznym lub mniej niebezpiecznym substytutem.
  • Jeżeli substancji lub procesu nie można wyeliminować ani zastąpić, można zapobiec narażeniu lub ograniczyć je, stosując odpowiednie środki techniczne lub organizacyjne. Należą do nich m.in. kontrola emisji u źródła (system zamknięty lub lokalna wentylacja wywiewna) lub zmniejszenie liczby pracowników narażonych na działanie substancji niebezpiecznych, czasu trwania i intensywności narażenia.
  • Zgodnie z przepisami prawa, korzystanie ze środków ochrony indywidualnej (ŚOO) jest ostatecznością; stosuje się je tylko w sytuacji, gdy narażenia nie można skutecznie kontrolować za pomocą innych środków.

Dowiedz się więcej:

Dobra komunikacja

Aby zapewnić im bezpieczeństwo, pracownicy powinni być informowani o:

  • wynikach ocen ryzyka przeprowadzanych przez pracodawcę
  • zagrożeniach, na jakie są narażeni i ich potencjalnym wpływie
  • tym, co powinni zrobić, by zapewnić bezpieczeństwo sobie i innym
  • Jak stwierdzić, że coś jest nie tak?
  • Komu należy zgłaszać potencjalne problemy?
  • Wyniki monitorowania narażenia lub profilaktycznej opieki lekarskiej
  • Środki zapobiegawcze, które należy zastosować podczas prac konserwacyjnych
  • Pierwsza pomoc i procedury awaryjne

Zapoznaj się z e-faktem EU-OSHA dotyczącym substancji niebezpiecznych i skutecznej komunikacji w miejscu pracy

Dopuszczalne stężenie w środowisku pracy

W odniesieniu do wielu niebezpiecznych substancji UE i państwa członkowskie ustanowiły dopuszczalne stężenie w środowisku pracy (OEL), którego należy przestrzegać.

W europejskich dyrektywach dotyczących BHP wskazano także obowiązujące (tj. takie, których należy przestrzegać) i orientacyjne (tj. takie, które powinny zostać osiągnięte) dopuszczalne stężenia substancji niebezpiecznych w środowisku pracy. Dopuszczalne stężenia w środowisku pracy (OEL) dla substancji niebezpiecznych stanowią ważne źródło informacji na potrzeby oceny ryzyka i zarządzania nim. Większość państw członkowskich UE przyjmuje własne dopuszczalne stężenia w środowisku pracy, a liczba substancji, w odniesieniu do których wartości te są ustanawiane, jest zazwyczaj większa niż określona w dyrektywach unijnych. Dopuszczalne stężenia w środowisku pracy przyjęto jednak wyłącznie w odniesieniu do ograniczonej grupy substancji stosowanych obecnie w miejscu pracy.

Substancje rakotwórcze

Istnieją setki substancji niebezpiecznych sklasyfikowanych jako substancje rakotwórcze, na których działanie mogą być narażeni pracownicy. Niektóre są generowane w trakcie procesów roboczych.

W UE obowiązują przepisy mające na celu ochronę pracowników. Zgodnie z dyrektywą w sprawie substancji rakotwórczych pracodawcy muszą przeprowadzać stosowne oceny i unikać narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagennych albo je minimalizować. Oprócz stosowania hierarchii środków zapobiegawczych:

  • Jeśli pozwalają na to względy techniczne, trzeba zastąpić czynnik rakotwórczy lub mutagenny substancją, mieszaniną lub procesem, który jest bezpieczny lub mniej niebezpieczny.
  • Jeżeli nie jest to wykonalne, należy w miarę możliwości technicznych postarać się, by substancje takie były produkowane i używane w obiegu zamkniętym.
  • Jeżeli stworzenie obiegu zamkniętego nie jest możliwe z przyczyn technicznych, pracodawcy ograniczają narażenie do minimalnego poziomu, ograniczając ilości substancji i liczbę pracowników narażonych na ich działanie.

Wymaga się od nich, by:

  • Wyznaczyli obszary ryzyka, a także stosowali odpowiednie znaki ostrzegawcze i dotyczące bezpieczeństwa
  • Projektowali procesy robocze w taki sposób, by zminimalizować uwalnianie substancji
  • Pozbywali się czynników rakotwórczych lub mutagennych u źródła, jednak bez szkody dla środowiska naturalnego
  • Stosowali odpowiednie procedury pomiarowe (szczególnie w przypadku wczesnego wykrycia nadmiernego narażenia w związku z nieprzewidywalnym zdarzeniem lub wypadkiem)
  • Stosowali indywidualne środki ochrony, jeśli środki ochrony zbiorowej nie są wystarczające
  • Zapewnili odpowiednie środki higieny (regularne czyszczenie)
  • Opracowali plany awaryjne
  • Używali szczelnie zamkniętych i wyraźnie oznakowanych pojemników do przechowywania, przenoszenia, transportu i usuwania odpadów

Przestrzegali wymogów dotyczących informowania pracowników i organów władz, a także prowadzili ewidencję narażonych pracowników, pomiarów i wyników profilaktycznej opieki lekarskiej.

Artykuły OSHwiki: Azbest, respirabilna krzemionka krystaliczna

Przejdź do sekcji poświęconej chorobom nowotworowym związanym z pracą

Więcej informacji o Planie działania dotyczącym substancji rakotwórczych na lata 2016-2019

Zabezpieczenia prawne

Wszystkie podmioty zaangażowane w utrzymywanie substancji niebezpiecznych pod kontrolą w miejscu pracy muszą znać przepisy prawne regulujące korzystanie z substancji niebezpiecznych w UE.

Przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, które mają na celu ochronę pracowników przed ogólnymi zagrożeniami dla zdrowia i bezpieczeństwa oraz substancjami niebezpiecznymi w miejscu pracy (np. dyrektywa w sprawie środków chemicznych, dyrektywa w sprawie czynników rakotwórczych oraz dyrektywy dotyczące dopuszczalnych wartości narażenia zawodowego). Wymagają one od pracodawców przeprowadzania w miejscu pracy oceny ryzyka w odniesieniu do wszystkich zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa, w tym ryzyka związanego z substancjami niebezpiecznymi, a także przyjęcia odpowiednich środków ochrony i zapobiegania. Znajdź streszczenia stosownych przepisów prawa UE.

Chodzi o zagwarantowanie podjęcia stosownych kroków u samego źródła oraz o uczynienie priorytetem działań zbiorowych, tj. mających na celu systematyczną ochronę grupy pracowników.

Przepisy REACH i rozporządzenia CLP nakładają na producentów i dostawców substancji chemicznych obowiązek dostarczania standardowych etykiet bezpieczeństwa, piktogramów określających rodzaj zagrożenia oraz kart charakterystyki. Są one źródłem informacji na temat właściwości substancji i związanych z nimi zagrożeń, a także wskazówek dotyczących ich przechowywania, przeładunku oraz zapobiegania ryzyku. Inne przepisy i wytyczne dotyczą konkretnych aspektów, takich jak produkcja, dostawy, transport i etykietowanie substancji niebezpiecznych; często są one istotne również z punktu widzenia miejsc pracy.

Unijne przepisy dotyczące bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy zostały włączone do ustawodawstwa krajowego, ale państwa członkowskie mogą przyjąć dodatkowe lub bardziej restrykcyjne przepisy dotyczące ochrony pracowników. Z tego względu ważne jest, by przedsiębiorstwa sprawdzały, jakie przepisy obowiązują w danym kraju.

Dowiedz się więcej na temat:

Polecane artykuły w OSHwiki

Dangerous substances and vulnerable groups

Chris Keen Health & Safety Laboratory, UK

Introduction

This article examines the reasons why certain groups of workers may be at greater risk of exposure to dangerous substances in the workplace. The article covers new workers, young workers, migrant workers and workers with certain medical conditions. The article gives information on the additional precautions that are necessary to ensure that adequate exposure control is achieved for these groups. Some information on relevant EU legislation is also included. There is also information on the additional risks associated with maintenance activity, reproductive risks and on the potential for secondary exposure of people outside the workplace, including a…

Przeczytaj cały artykuł w OSHwiki

Occupational exposure limit values

Jolanta Skowroń Central Institute for Labour Protection - National Research Institute, Poland

Introduction

Occupational exposure limit values (OELs) are set to prevent occupational diseases or other adverse effects in workers exposed to hazardous chemicals in the workplace. OELs assume that exposed persons are healthy adult workers, although in some cases the OELs should also protect vulnerable groups – e.g. pregnant women or other more susceptible people. They are tools to help employers protect the health of workers who may be exposed to chemicals in the working environment. OELs are usually set for single substances, but sometimes they are also produced for common mixtures in the workplace, for example solvent mixes, oil mists, fumes from welding or diesel…

Przeczytaj cały artykuł w OSHwiki