Substancje niebezpieczne

Image

Substancje niebezpieczne, czyli każda ciecz, gaz lub ciało stałe stanowiące zagrożenie dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników, znajdują się w niemal wszystkich miejscach pracy. W całej Europie miliony pracowników mają styczność z czynnikami chemicznymi i biologicznymi, które mogą im szkodzić.

W 2015 r. 17% pracowników w UE zgłosiło, że są narażeni na kontakt z produktami chemicznymi lub substancjami przez co najmniej jedną czwartą swojego czasu pracy, a odsetek ten praktycznie nie zmienił się od 2000 r.; 15% zgłosiło wdychanie dymu, oparów, kurzu lub pyłu w pracy.

Niektóre wysoce niebezpieczne substancje, takie jak azbest lub polichlorowane bifenyle (PCB) są obecnie zakazane lub objęte ścisłą kontrolą. Jednocześnie nadal szeroko stosuje się inne potencjalnie szkodliwe substancje, a obowiązujące przepisy zapewniają właściwe zarządzanie związanym z nimi ryzykiem.

Zagrożenia dla zdrowia

Problemy zdrowotne, które mogą być powodowane pracą z niebezpiecznymi substancjami są bardzo zróżnicowane: od łagodnych podrażnień oczu i skóry, po poważne skutki, takie jak wady wrodzone i choroby nowotworowe. Skutki mogą być dotkliwe lub przewlekłe, a w przypadku niektórych substancji obserwuje się ich kumulację. Do najczęstszych zagrożeń zależą:

Niektóre substancje niebezpieczne stwarzają zagrożenia dla bezpieczeństwa, takie jak ryzyko pożaru, wybuchu lub uduszenia. Co więcej, większość substancji niebezpiecznych wykazuje kilka spośród tych właściwości.

Czynniki biologiczne

Bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty występują w wielu sektorach. Zazwyczaj są one niewidoczne, w związku z czym związanego z nimi ryzyko nie zawsze bierze się pod uwagę.

Pracownicy z niektórych sektorów są szczególnie narażeni na kontakt ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi, m.in. w służbie zdrowia, rolnictwie, służbach weterynaryjnych, w branży usług czyszczenia, sprzątania i konserwacji, w gospodarce ściekami i odpadami, w ogrodnictwie i laboratoriach.

Więcej informacji:

Pojawiające się zagrożenia

Nowe technologie, rozwój sektorów i zmiany w sposobie organizacji pracy mogą zwiększać ryzyko szkód powodowanych przez czynniki biologiczne lub chemiczne. Na przykład, innowacyjne technologie w sektorze ochrony środowiska mogą pociągać za sobą słabo rozpoznane rodzaje ryzyka. Coraz więcej pracowników jest narażonych na działanie niebezpiecznych substancji w sektorze usług, np. opiece domowej i gospodarce odpadami, gdzie stopień narażenia jest zróżnicowany, a świadomość zagrożeń niewielka. Bardziej niż kiedykolwiek do tej pory ważne jest, by pracodawcy i pracownicy rozumieli potencjalne ryzyko i podejmowali działania zapobiegawcze.

Dowiedz się więcej na temat pojawiających się zagrożeń, zielonych miejsc pracy i nanomateriałów.

Więcej informacji na temat pojawiających się zagrożeń:

Środki zapobiegawcze i zarządzanie substancjami niebezpiecznymi

Pierwszym krokiem w ochronie pracowników przed niebezpiecznymi substancjami jest przeprowadzenie oceny ryzyka. Następnie należy podjąć działania służące usunięciu lub zminimalizowaniu ryzyka. Wreszcie, sytuacja powinna być regularnie monitorowana, a skuteczność podjętych kroków weryfikowana.

Państwa członkowskie oraz EU-OSHA opracowały szereg modeli, aby pomagać małym i średnim przedsiębiorstwom w przeprowadzaniu ocen ryzyka. Narzędzie elektroniczne dotyczące substancji niebezpiecznych  pomaga pracodawcom skutecznie zarządzać niebezpiecznymi substancjami w miejscu pracy i jest źródłem wskazówek. Baza danych dotycząca narzędzi i wytycznych zawiera praktyczne działania na potrzeby miejsc pracy, takie jak porady dotyczące oceny ryzyka oraz sposoby zastępowania lub eliminowania niebezpiecznych substancji, studia przypadku i różne instrumenty.

Przeczytaj więcej o narzędziach zarządzania ryzykiem związanym z niebezpiecznymi substancjami na stronie OSHwiki

Pracodawcy muszą również wziąć pod uwagę potrzeby grup szczególnie wrażliwych, np. pracowników w młodym wieku czy kobiet w ciąży lub karmiących piersią, którzy na mocy przepisów prawa podlegają szczególnej ochronie. Należy również uwzględnić inne grupy pracowników, m.in. pracowników migrujących, niedoświadczonych i tych, którzy nie przeszli odpowiednich szkoleń oraz zewnętrznych wykonawców, np. świadczących usługi sprzątania; profilaktykę należy dostosować do ich potrzeb.

Hierarchia zapobiegania

Europejskie prawodawstwo dotyczące ochrony pracowników ustanawia hierarchię działań realizowanych przez pracodawców w celu ochrony pracowników przed niebezpiecznymi substancjami.

  • Eliminacja i zastępowanie znajdują się na szczycie hierarchii środków kontrolnych. W miarę możliwości należy wyeliminować użycie niebezpiecznej substancji poprzez modyfikację procesu lub produktu, w którym substancja ta jest używana.
  • Jeśli eliminacja nie jest możliwa, należy zastąpić niebezpieczną substancję bezpiecznym lub mniej niebezpiecznym substytutem.
  • Jeżeli substancji lub procesu nie można wyeliminować ani zastąpić, można zapobiec narażeniu lub ograniczyć je, stosując odpowiednie środki techniczne lub organizacyjne. Należą do nich m.in. kontrola emisji u źródła (system zamknięty lub lokalna wentylacja wywiewna) lub zmniejszenie liczby pracowników narażonych na działanie substancji niebezpiecznych, czasu trwania i intensywności narażenia.
  • Zgodnie z przepisami prawa, korzystanie ze środków ochrony indywidualnej (ŚOO) jest ostatecznością; stosuje się je tylko w sytuacji, gdy narażenia nie można skutecznie kontrolować za pomocą innych środków.

Dowiedz się więcej:

Dobra komunikacja

Aby zapewnić im bezpieczeństwo, pracownicy powinni być informowani o:

  • wynikach ocen ryzyka przeprowadzanych przez pracodawcę
  • zagrożeniach, na jakie są narażeni i ich potencjalnym wpływie
  • tym, co powinni zrobić, by zapewnić bezpieczeństwo sobie i innym
  • Jak stwierdzić, że coś jest nie tak?
  • Komu należy zgłaszać potencjalne problemy?
  • Wyniki monitorowania narażenia lub profilaktycznej opieki lekarskiej
  • Środki zapobiegawcze, które należy zastosować podczas prac konserwacyjnych
  • Pierwsza pomoc i procedury awaryjne

Zapoznaj się z e-faktem EU-OSHA dotyczącym substancji niebezpiecznych i skutecznej komunikacji w miejscu pracy

Dopuszczalne stężenie w środowisku pracy

W odniesieniu do wielu niebezpiecznych substancji UE i państwa członkowskie ustanowiły dopuszczalne stężenie w środowisku pracy (OEL), którego należy przestrzegać.
W europejskich dyrektywach dotyczących BHP wskazano także obowiązujące (tj. takie, których należy przestrzegać) i orientacyjne (tj. takie, które powinny zostać osiągnięte) dopuszczalne stężenia substancji niebezpiecznych w środowisku pracy. Dopuszczalne stężenia w środowisku pracy (OEL) dla substancji niebezpiecznych stanowią ważne źródło informacji na potrzeby oceny ryzyka i zarządzania nim. Większość państw członkowskich UE przyjmuje własne dopuszczalne stężenia w środowisku pracy, a liczba substancji, w odniesieniu do których wartości te są ustanawiane, jest zazwyczaj większa niż określona w dyrektywach unijnych. Dopuszczalne stężenia w środowisku pracy przyjęto jednak wyłącznie w odniesieniu do ograniczonej grupy substancji stosowanych obecnie w miejscu pracy.

Substancje rakotwórcze

Istnieją setki substancji niebezpiecznych sklasyfikowanych jako substancje rakotwórcze, na których działanie mogą być narażeni pracownicy. Niektóre są generowane w trakcie procesów roboczych.

W UE obowiązują przepisy mające na celu ochronę pracowników. Zgodnie z dyrektywą w sprawie substancji rakotwórczych pracodawcy muszą przeprowadzać stosowne oceny i unikać narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagennych albo je minimalizować. Oprócz stosowania hierarchii środków zapobiegawczych:

  • Jeśli pozwalają na to względy techniczne, trzeba zastąpić czynnik rakotwórczy lub mutagenny substancją, mieszaniną lub procesem, który jest bezpieczny lub mniej niebezpieczny.
  • Jeżeli nie jest to wykonalne, należy w miarę możliwości technicznych postarać się, by substancje takie były produkowane i używane w obiegu zamkniętym.
  • Jeżeli stworzenie obiegu zamkniętego nie jest możliwe z przyczyn technicznych, pracodawcy ograniczają narażenie do minimalnego poziomu, ograniczając ilości substancji i liczbę pracowników narażonych na ich działanie.

Wymaga się od nich, by:

  • Wyznaczyli obszary ryzyka, a także stosowali odpowiednie znaki ostrzegawcze i dotyczące bezpieczeństwa
  • Projektowali procesy robocze w taki sposób, by zminimalizować uwalnianie substancji
  • Pozbywali się czynników rakotwórczych lub mutagennych u źródła, jednak bez szkody dla środowiska naturalnego
  • Stosowali odpowiednie procedury pomiarowe (szczególnie w przypadku wczesnego wykrycia nadmiernego narażenia w związku z nieprzewidywalnym zdarzeniem lub wypadkiem)
  • Stosowali indywidualne środki ochrony, jeśli środki ochrony zbiorowej nie są wystarczające
  • Zapewnili odpowiednie środki higieny (regularne czyszczenie)
  • Opracowali plany awaryjne
  • Używali szczelnie zamkniętych i wyraźnie oznakowanych pojemników do przechowywania, przenoszenia, transportu i usuwania odpadów

Przestrzegali wymogów dotyczących informowania pracowników i organów władz, a także prowadzili ewidencję narażonych pracowników, pomiarów i wyników profilaktycznej opieki lekarskiej.

Artykuły OSHwiki: Azbest, respirabilna krzemionka krystaliczna

Przejdź do sekcji poświęconej chorobom nowotworowym związanym z pracą

Więcej informacji o Planie działania dotyczącym substancji rakotwórczych na lata 2016-2019

Zabezpieczenia prawne

Wszystkie podmioty zaangażowane w utrzymywanie substancji niebezpiecznych pod kontrolą w miejscu pracy muszą znać przepisy prawne regulujące korzystanie z substancji niebezpiecznych w UE.

Przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, które mają na celu ochronę pracowników przed ogólnymi zagrożeniami dla zdrowia i bezpieczeństwa oraz substancjami niebezpiecznymi w miejscu pracy (np. dyrektywa w sprawie środków chemicznych, dyrektywa w sprawie czynników rakotwórczych oraz dyrektywy dotyczące dopuszczalnych wartości narażenia zawodowego). Wymagają one od pracodawców przeprowadzania w miejscu pracy oceny ryzyka w odniesieniu do wszystkich zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa, w tym ryzyka związanego z substancjami niebezpiecznymi, a także przyjęcia odpowiednich środków ochrony i zapobiegania. Znajdź streszczenia stosownych przepisów prawa UE.

Chodzi o zagwarantowanie podjęcia stosownych kroków u samego źródła oraz o uczynienie priorytetem działań zbiorowych, tj. mających na celu systematyczną ochronę grupy pracowników.

Przepisy REACH i rozporządzenia CLP nakładają na producentów i dostawców substancji chemicznych obowiązek dostarczania standardowych etykiet bezpieczeństwa, piktogramów określających rodzaj zagrożenia oraz kart charakterystyki. Są one źródłem informacji na temat właściwości substancji i związanych z nimi zagrożeń, a także wskazówek dotyczących ich przechowywania, przeładunku oraz zapobiegania ryzyku. Inne przepisy i wytyczne dotyczą konkretnych aspektów, takich jak produkcja, dostawy, transport i etykietowanie substancji niebezpiecznych; często są one istotne również z punktu widzenia miejsc pracy.

Unijne przepisy dotyczące bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy zostały włączone do ustawodawstwa krajowego, ale państwa członkowskie mogą przyjąć dodatkowe lub bardziej restrykcyjne przepisy dotyczące ochrony pracowników. Z tego względu ważne jest, by przedsiębiorstwa sprawdzały, jakie przepisy obowiązują w danym kraju.

Dowiedz się więcej na temat: